در این بخش به منظور کمک به دانشجویان رشته ادبیات منبابانجام پایان نامه ارشد خود یک نمونه فصل اول پایان نامه ارشد ارائه شده است. دانشجویانی که قصد انجام پایان نامه ادبیات دارند می توانند با ذکر منبع از این فایل در انجام پایان نامه خود استفاده نمایند.
1-1. پيش‌گفتار
یکی از ارکان مهم ارزیابی سطح غنای ادبی آثار مشاهیر ادبیات فارسی، بررسی ماهیت و سرشت اندیشه‌هاي آنان است که در آثار ایشان تجلی یافته است، که این خود مي‌تواند در بر گیرنده مراتب دیدگاه‌هاي شخصی شاعر در رابطه با روابط اجتماعی، علائق و سلائق و.. و یا زاویه دیدگاه منتقدانه آنان در باره مسائل اجتماعی پیرامون، مضامین دینی، عرفانی، عشق، فلسفه و… باشد. بنابراین ارزیابی این دیدگاه‌ها خود مي‌تواند در ایجاد یک پیش زمینه از اثر خلق شده توسط شاعر، بسیار ارزشمند باشد. در این بین، مقایسه تطبیقی اندیشه‌ها و تفکرات شاعران هم عصر و یا در اعصار مختلف با توجه به سبک و سیاق تبیین آثار آنها از مسائلی است که مي‌تواند در ایجاد یک تصویر کامل از سطح شباهت‌ها و تفاوت‌هاي سبکی و نگارشی در آثار این شعرا مد نظر قرار داشته باشد.
از جمله شخصيت‌هايي که مي‌توان بدین گونه اندیشه‌ها و نظرات آنان را در آثار غنی خود مورد مقایسه قرار داد، مي‌توان به احمد غزالی و آثار جاودانه وی با اندیشه‌هاي حافظ و آثار گرانقدر وی اشاره کرد.
در آثار احمد غزالی مي‌توان به دیدگاه‌هاي جامع و آرای وي درباره‌ي عشق، عاشق، معشوق و ارتباط مـیان آن اشاره داشت. از اهمیت زاید الوصف آثار غزالی این است که سبک او و نوع نگرش وی به عشق و عرفان بر آثار بعد از خود تأثیر بسیاری نهاده است.
احمد غزّالی در برخی از آثارش نظیر كتاب سوانح سعی در نشان دادن گوشه‌هایی از حقیقت عشق داشته است، امّا لحن كلامش اثر او را، از همان آغاز، در مقام یك اثر شاعرانه و استنباطی فردی و بیان‌ناپذیر از عشق و احوال روانی مترتّب بر آن معرفی می‌كند. او «عبارت» را در سخن خود به منزله‌ي «اشارت» به معانی متفاوت می‌شمارد كه برای مخاطبی كه ذوقش نبود ناشناخته می‌ماند و در سراسر كتاب عباراتِ اشارت‌گونه او با تصویر و آیه و حدیث و شعر آمیخته است تا شاید حجاب اشارتهای او را لطیف‌تر كند.
اما، در طریقت حافظ، عشق سری است نهانی و اکسیری جاودانی از حسن و جمال بی منتهای ربانی بر دل و جان آدمی. آن چه بیش از هر چیز در این غزلیات شورانگیز برجستگی دارد و مي‌توان آن را محور معانی در اشعار حافظ دانست، شور و حال و نغمه و ناله‌هايي است که از گوهر پاک «عشق» برآمده و آتش به همه عالم زده و دل و دین از همه هوشیاران ببرده است:
مطرب عشق عجب ساز و نوایی دارد
نقش هر برده که زد راه به جایی د ارد
به نظر مي‌رسد از منظر غزالی عارفان معتقدند که عشق موهبتی الهی است که خداوند به بسیاری از بندگانش هدیه داده است. و عجز پاره‌اي از بندگان در درک آن به عدم صیقلی آئینه روح آنها نسبت داده مي‌شود. وجه تشابه و تاثیر پذیری حافظ از غزالی در این نکته نهفته است. از این منظر، اهل کلام، با قبول مُباینت کلی میان خالق و مخلوق، عشق بنده به خداوند را انکار مي‌کنند. بدین صورت است که هر جا در قرآن لفظ حُب و مشتقاتش را دیده‌اند آنرا تاَویل به تعظیم خداوند و اطاعت از دستورها و فرمان‌هاي او کرده اند، حال آنکه غزالی عقیده دارد که نه تنها عشق بنده به خداوند میسر است بلکه جز خدا کسی قابل عشق ورزی نیست.
غزالی در تفسیر علما از حٌب به تعظیم و اطاعت از خداوند میگوید: «حٌب و دوستی خدا چگونه به طاعت تفسیر کرده شود؟ طاعت تبع و ثمره دوستی خداست، پس چاره نیست از آنکه دوستی متقدم باشد، آنگاه پس از آن دوست را طاعت دارد».
صورت موزون و متعادل طریقت درواقع صورت یک شیوه‌ي ترتیبی مبنی بر عشق به خدا بود با رعایت تمام آداب شریعت که به قول مولانا جایی تقلیل در طعام، اجتناب از زیادت کلام، احتراز از اختلاط با انام، التزام خلوت و عزلت در حد متعادل، کثرت صوم، قلّت نوم و ذکر علی‌الدوام از آنجمله آداب است. (زرین کوب، 1373: 85).
تلقی حافظ هم از طریقت همین صورت متعادل معمول آن بود- فقط با تکیه بیشتر بر عشق که عبودیت مورد تأکید در شریعت را به صورت یک اشتیاق و نیاز درمی‌آورد و ذکر حق را که در طریقت در آن باب تا حد التزام علی‌الدوام آن تأکید می‌شود.
1-2. بيان مسأله اساسي پژوهش
بی‌گمان، ادبیات غنی پارسی با وجود تجلی آثار فاخر شعرا و ادبا از قرون گذشته تا به امروز به عنوان یکی از گران بهاترین و پر نغز‌ترين شکل ادبیات در سطح بین الملل متجلی گردیده و عمده محبوبیت و مقبولیت عامه آن به دلیل تنوع سبک‌ها و گرایش‌هاي ادبی است که شعرا و ادبای این پهنه سرزمینی با در الهام گیری از مراجع طبیعی و رخداد‌هاي پیرامونی توانسته‌اند به تبیین اندیشه‌هاي ذهنی خود در قالب ادبیات نثر و نظم دست یابند.
در ادبیات ملل و بخصوص در ادبیات پارسی، از مهمترین زمینه‌هايي که همواره به منظور رصد و پایش سبک معنایی شعرا مي‌تواند وجه مستمسک قرار گیرد، بررسی اندیشه‌ها و تفکرات شاعر و تبیین زوایا ذهنی وی در رابطه با ماهیت اشیاء، مخلوقات، کائنات، جهان پیرامون، دیدگاه‌هاي مذهبی، جهان بینی ماوراء و… بوده است که مي‌تواند در ارزیابی همه جانبه آثار ادبی یک شاعر مثمر ثمر باشد.
در ادبیات فارسی، مي‌توان به کرات به شباهت بسیاری از اندیشه‌هاي ادبا در ماهیت بخصوص ادبای نامی سده‌هاي 5 تا هشتم به طور مثال شیخ احمد غزالی و خواجه حافظ اشاره داشت که خود بر گرفته از مضامینی نظیر عشق و عرفان، جهان بینی الهی است. در حقیقت اندیشه‌هاي خواجه حافظ را به نوعی تاثیر پذیری از اندیشه‌هاي احمد غزالی در باب عرفان و عشق برشمرده‌اند.
از مهمترین شعرا و عرفاي پهنه ادبیات پارسی مي‌توان به مجدالدین ابوالفتح احمد بن محمد غزالی یکی از فقهای بزرگ سده‌ي پنجم هجری در مذهب شافعی و پيرو مكتب جمالي و زاده توس و نیز خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین حافظ شیرازی شاعر بزرگ سده هشتم ایران اشاره داشت.
اندیشه‌هاي احمد غزالی را مي‌توان به وضوح در آثارش بخصوص در کتاب سوانح العشاق به صورت ملموس دریافت که با احساسات و تخیلات شاعرانه گره خورده است. بسیاری از حقایقی که در سوانح بیان شده حاصل تجارب چندین و چند ساله غزالی در امر سیر سلوک است. او نه تنها در مسیر عشق و عرفان صاحب نظر است بلکه یکی از ویژگی‌هاي ممتاز در اندیشه غزالی، تفکرات سیاسی غزالی، آمیختگی اخلاق و سیاست است.
غزالی از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مي‌نگرد، از این رو از نظر وی سیاست، علم قدرت و کسب قدرت به تعریف مصطلح نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنان در طریقی است که برای دنیا و آخرت منجی است. در ادامه مي‌توان اشاره داشت که مراتب بعدی در اندیشه‌هاي احمد غزالی عمدتا مي‌تواند بر مبنای ماهیت سلوک صوفیانه وی و تبیين معنایی روند‌هاي ادبی در شعر بر مبنای استعارات و کنایات و به طور کل صنایع ادبی در باب عشق و آن هم عشق عارفانه متجلی ساخت. بسیای از حقایق و اصطلاحات عرفانی در آثار غزالی رنگ و بوی دینی و مضمون الهی دارد.
در ادامه به بررسی اندیشه‌هاي خواجه حافظ پرداخته شده است.در اندیشه‌هاي حافظ، عرفان جایگاه متعالی دارد و وی را به اعماق محصور خشكه مقدسان راهب منش نمي‌كشاند بلكه اخلاق فردی توأم با اخلاق اجتماعی را در حافظ به تعالی مي‌كشاند تا آنجا كه شدیدترین انتقادات به بداخلاقی‌هاي فردی و اجتماعی را مي‌توان در اشعار حافظ مشاهده كرد.
از دیگر جنبه‌هاي اندیشه حافظ مي‌توان به موضوع عشق اشاره داشت. ژرف‌ترين و عمیق‌ترين مفهوم در اشعار حافظ عشق است كه مي‌توان هم رگه‌هايي از عشق مجازی و هم رشحاتی از عشق حقیقی را در كلام او یافت، خود را بنده عشق مي‌داند و از دیدگاه او عشق روح و حقیت عالم هستی است، عشق است كه انگیزه آفرینش است، آدمی و پری همه طفیل هستی عشق‌اند. باب دیگر اندیشه‌هاي حافظ، آزادمنشی متوكل به قضا و قدر الهی است. او مرحله تكمیل سیر متعالی شخصیت انسانی در تقوی و دانش را توكل مي‌داند و تكیه صرف به دانش و اعمال بشری را حتی كفر مي‌پندارد اما از منظری دیگر خود را نوشنده باده الهی الست مي‌داند و در برابر رضای خدا دم بر نمی‌آرد. (زرین کوب، 1373: 118).
شاید در بررسی اولیه به ماهیت تا حدودی یکسان اندیشه‌هاي عرفانی و سلوکانه این دو شاعر و عارف بتوان اشاره داشت، لیکن بنا بر اهیمت اندیشه‌هاي شعرا و ادبا در بررسی جایگاه آثار آنان و پویش معنایی آن، این پژوهش با هدف مقایسه اندیشه حافظ و احمد غزالی، سعی دارد به بررسی جامعی از سیر اندیشه‌هاي این دو شاعر گرانقدر در باب عرفان، عشق، جهان بینی و… بپردازد.
1-3. اهمیت و ضرورت انجام پایان نامه ادبیات
پایش ماهیت اندیشه‌هاي عرفانی و غیر عرفانی آثار بجای مانده بخصوص از ادبای قرون گذشته مي‌تواند در بررسی و تبیین تاثیر گذاری سبک ادبی هریک از شعرای پارسی بر روی آثار دیگری و یا ایجاد سبک خاص معنایی که آغاز گر یک جریان نوین در عرصه ادبی مد نظر قرار داشته گیرد.
غزالی و حافظ از جمله شخصيت‌هاي بزرك ادبي شهیر سده‌هاي 5 و 8 هجری بوده که صراحت و بلاغت کلام ایشان در آثار خود زمینه ساز شکل گیری سلسله آثار فاخر از سایر ادبای پارسی قرار گرفته است. بنابر این بررسی اندیشه‌هاي غزالی و حافظ مي‌تواند در ایجاد یک رهیافت دقیق‌تر در تبیین آثار ایشان مثمر ثمر باشد.
این دو شاعر با توجه به سبک معنایی که خود منتج از اندیشه منطبق بر شریعت اسلامی و چشم انداز دینی در تفکرات خلاق ادبی خود است، توانسته‌اند نقش مهمی در ایجاد رویه‌هاي الگو پذیر از نحوه تبیین آثار در سایر شعرای هم عصر و یا پس از آن به وجود آورند.
غزالی احاطه کامل بر معارف دینی داشت و علاوه بر یک جستجوی درونی در دقائق عالم نفس، به یک جستجوی وسیع بیرونی در معارف دینی هم دست زده بود و علی رغم عمر نسبتا کوتاه پنجاه و پنج ساله، کتاب‌ها و آثار فوق العاده مهمی پدید آورد که حقیقتا جاودانه شد .
غزالی نماینده و مروج تصوف خوفی و زهدی بود. در سلسله کتابهای او خوف از خداوند موج مي‌زند. او (خدا) در چهره موجود مهیبی ظاهر مي‌شود که آدمی هر چه به او نزدیک‌تر مي‌شود، خود را حقیرتر مي‌یابد. مهابت خداوندی او را چنان در کام مي‌کشد که از وی هیچ چیز باقی نمي‌گذارد .
غزالی توصیه مي‌کرد که برای تهذیب باطن باید یکایک رذیلت‌هایی را که در جانتان نشسته، بازشناسی کنید و سپس با حوصله و صبوری بکوشید تا یک یک آنها را دفع کنید. شیوه دفع هم این بود که هر رذیلتی را با ضد خودش درمان کنید. … این صحنه مجاهدت با نفس، یک میدان جنگ واقعی است، جهاد اکبر است، و هیچ کس نمي‌تواند مطمئن باشد که به آسانی بر دشمن نفس پیروز خواهد شد .
این در حالی است که، حافظ شاعر عارف عاشقی است که چندقرن پس از غزالی به دنیا آمد و تجربه‌هاي عشقی، معرفتی غزالی را کاملا در اختیار داشت و مسلما از ذخائر تصویری و معنوی آثار وی لفظا و معنا استفاده بسیاری کرد.
اصلا شغل شاغل حافظ تتبع در دیوان شاعران بود، هم در آنها تامل مي‌کرد و هم خود مردی هنرمند، نکته یاب و گوهر شناس بود و از ذخائر عظیم عرفانی و ادبیی که در اختیار داشت گوهرهای ارزشمند استخراج مي‌نمود و در دیوان خود مي‌نشاند. بعلاوه مرتب و مکرر به آثار هنری خود مراجعه و آنها را تصحیح مي‌کرد، تراش مي‌داد و به اصطلاح امروز ویرایش مي‌نمود، غزل‌هاي پست‌تر و نازل‌تر را از آثار خود حذف مي‌کرد و غزل‌هاي درخشنده‌تر را باقی مي‌گذاشت. عاشقی هم قافیه اندیشی را از او نستانده و او را بی تاب نکرده بود .
1-4. جنبه جديد بودن و نوآوري در پژوهش
اطلاع از مراتب دیدگاه‌ها و اندیشه‌هاي عرفانی حافظ و احمد غزالی و نیز بررسی مضامینی همچون عشق، شریعت، اخلاق، زندگی اجتماعی و … در اندیشه‌هاي حافظ و احمد غزالی مي‌تواند در ایجاد یک رهیافت جامع از ماهیت آثار و تبیین معنا و مفهوم آنان بسیار مثمر ثمر بوده و نشان دهد که تا چه میزان سبک ادبی این دو در ایجاد الگوی جامع برای سایر ادبای پارسی مورد لحاظ قرار گرفته‌اند.
1-5. اهداف مشخص پژوهش
– هدف اصلی این پژوهش عبارت است از:
مقایسه اندیشه حافظ و احمد غزالی
– ترتیب سایر اهداف پژوهش:
1- بررسی مضمون عرفان در اندیشه حافظ و احمد غزالی
2- بررسی جایگاه عشق در اندیشه حافظ و احمد غزالی
3- بررسی جایگاه اخلاق در اندیشه حافظ و احمد غزالی
1-6. سؤالات پژوهش
1- آیا مضمون عرفان در اندیشه حافظ و احمد غزالی با یکدیگر متفاوت است؟
2- جایگاه عشق در اندیشه حافظ و احمد غزالی با یکدیگر تا چه میزان قرابت دارند؟
3- آیا جایگاه اخلاق در اندیشه حافظ و احمد غزالی دارای محدوده‌هاي مشترک مي‌باشند؟
1-7. فرضيه هاي پژوهش
1- مضمون و مفهوم عرفان در اندیشه حافظ و احمد غزالی با یکدیگر مشابهت دارد.
2- جایگاه عشق در اندیشه حافظ و احمد غزالی دارای مراتب غیر یکسانی است.
3- جایگاه اخلاق در اندیشه حافظ و احمد غزالی با یکدیگر مشابهت دارد.
1-8. تعريف واژهها و اصطلاحات فني و تخصصی
1- عرفان:
در واقع یک مرام و یک مکتب است، که بر جهان بینی عشق بنا شده. در واقع، طریقه‌ای است در میان برخی مکاتب، که برای کشف حقیقت، نه بر عقل و استدلال، بلکه بر «ذوق» و «اشراق» و «اتحاد با حقیقت»، تکیه دارد. و در بسیاری از اقوام و ملل و مذاهب مختلف جهان، شایع و رایج است.
عرفان در اصطلاح عبارت است از شناخت قلبی که از طریق کشف و شهود، نه بحث و استدلال حاصل می‌شود و آن را علم وجدانی هم می‌خوانند.
2- اخلاق:
علم اخلاق شاخه‌ای از علوم انسانی، است که موضوع آن شناخت مصادیق ارزش‌ها و بیانگر راه‌هاي کسب فضائل و ترک رذائل اخلاقی است.در فلسفه اخلاق درباره‌ي خوب یا بد بودن یک امر چند گرایش وجود دارد. یک گرایش تنها در صورتی یک امر را خوب می‌داند که نتیجه(ها)یی دلخواه به همراه داشته باشد(نتیجه گرایی/پیامدگرایی/غایت گروی) اما گرایشی دیگر بدون رد نتیجه‌های دلخواه خوب بودن یک امر را ذاتی می‌داند (وظیفه گرایی) برخی از ادیان گرایش دوم در اخلاق را پذیرفته و ادعا مي‌نمایند. در اخلاق دین‌مدار این نتیجه‌ها ممکن است در جهان دیگر که فرامادی است نیز اتفاق بیافتند اما در اخلاق نا-دین‌مدار رخداد نتیجه‌های دلخواه برای مثلا جامعه‌ي انسانی تنها در جهان مادی مد نظر است. در این اخلاق ریز الگوهای اخلاقی و این‌که چه اموری نتیجه‌هایی دلخواه برای مثلا جامعه‌ي انسانی دارند، ممکن است با اجماع روانشناسان و جامعه‌شناسان برجسته تعیین شود نه متولیان دین.
3- عشق:
عشق لذّتی اغلب مثبت است که موضوع آن زیبایی است.همچنین احساسی عمیق، علاقه‌ای لطیف و یا جاذبه‌ای شدید است که محدودیتی در موجودات و مفاهیم ندارد و مي‌تواند در حوزه‌هایی غیر قابل تصور ظهور کند.
4- عشق عرفانی:
عشق از مسائل بنیادین عرفان و تصوف اسلامی است، چندانکه بدون در نظر گرفتن آن، عرفان وحکمت متعالیه قابل فهم نیست. البته عشق ار مقولاتی است که تعریفش به ذات، نامیسر است و کنهش درغایت خفا وپوشیدگی است.
عشق برای صوفی از جمله عواطف نیست، بلکه جذبه‌اي است الهی. در تصوف وقتی صحبت از عشق الهی به میان مي‌آید منظور کششی است که از جانب حق متوجه صوفی مي‌شود و صوفی را به حق مي‌کشاند. بنابراین تآکید نه بر کوشش عاشق بلکه بر کشش حق است.
1-9. روش شناسی پژوهش
پژوهش یه عنوان یک فرایند نظامند برای یافتن پاسخ یک پرسش یا راه حل یک مساله نقش ایفاء مي‌کند. به عبارت دیگر در پژوهش محقق با توجه به پرسشی که در ذهن دارد به جمع آوري اطلاعات پیرامون آن پرداخته و با شکلی هدفمند و دارای نظام آن اطلاعات جمع آوري شده را تنظیم و با ارائه‌ي راهکارها و پیشنهادات به نتیجه‌ي دلخواه دست پیدا خواهد.
این پژوهش با توجه با ماهیت آن در حوزه ادبیات و اندیشه‌هاي دو ادیب در قرن پنجم و هشتم به عبارتی احمد غزالی و حافظ و با موضوع مقایسه اندیشه حافظ و احمد غزالی، یک پژوهش ادبی بحساب مي‌آید.
پژوهش ادبی فعاليتي است براي شناخت ادبیات نثر و نظم مربوط به یک شاعر و یا یک نویسنه مطرح با در نظر گرفتن اندیشه‌هاي نویسنه و یا شاعر، بررسی اسلوب ادبی، نحوه بکار بردن آرایه‌ها، واژگان و …، استفاده از وقایع و رخداد‌ها، شخصیت‌ها.
انجام این پایان نامه ادبیات به روش کتابخانه‌اي صورت گرفته و روش جمع آوري داده‌ها و اطلاعات مورد لحاظ در پژوهش به صورت فیش برداری از مهمترین نکات ادبی بوده است.
پژوهش‌هاي تاریخی يكی از دشوارترين انواع پژوهش است اين پژوهش ضمن بررسی آثار خلق شده منظوم و یا منثور، پژوهش‌هاي در رابطه با ارتباط بین عوامل دخیل در اثر را مورد تعبير و تفسير و ارزيابي قرار مي‌دهد. در اين روش هدف اين است كه با بررسی کیفیت اثر، شناخت دقيق و درستی از ضعف‌ها و کمی‌ها و کاستی‌ها ارائه شود تا وضع موجود بهتر درك گردد در روشهاي ديگر مانند توصيفي يا تجربي محقق مي‌تواند نمونه مورد مطالعه را با ميل خود انتخاب نمايد, اما در پژوهش تاريخي مجبور است فقط اطلاعات و اسنادي را كه از گذشته باقي مانده‌اند مورد بررسي قرار دهد.
1-10. هدف
1- رسیدن به نتایج مربوط به وضعیت کیفی اثراز منظر نقص‌ها و کمبودها، نقاط قوت اثر
2- عوامل تاثیر گذار روی اثر
3- ارتباط اثر با سایر آثار
در این پژوهش موارد ذیل توسط محقق در نظر گرفته شده‌اند:
1- جستجو در اطلاعات در رابطه با اثر موجود
2- تقسیم بندی اطلاعات به منابع اولیه و ثانویه
3- بررسی منابع اولیه: شامل اطلاعات دست اول مانند: گزارش شاهدان عینی، اسناد اصلی و غیره
4- بررسی منابع ثانویه: شامل اطلاعات دست دوم مانند: توصیف یک واقعه توسط شخص ثالث، نقل قول از منابع تنظیم شده از منابع دست اول در کتب دیگر.
5- ارزیابی اطلاعات
6- ارزیابی و نقد خارجی و داخلی
7- نقد خارجی درستی اطلاعات
8- نقد داخلی ارزش اطلاعات
در این پژوهش، محقق بررسی مستندات تاریخی تدوین شده توسط مراجع علمی و نیز بهره گیری از مقالات، پژوهش‌ها و کتب نگارش شده در باره موضوع مقایسه اندیشه احمد غزالی و حافظ و بررسی نقطه نظرات صاحب نظران و اندیشمندان و گرد آوري این داده‌ها و فیش برداری از اهم مطالب، و بیان اشعار مرتبط با ذکر مفاهیم و نقد شعررا مد نظر دارد.
1-11. ابزار گردآوري داده‌ها
در این پژوهش، با توجه به روشانجام پایان نامه ادبیات که از نوع کتابخانه‌اي بوده، از روش فیش برداری به منظور جمع آوري داده‌هاي پژوهش استفاده خواهد شد. به این منظور از مهمترین نکات مرتبط به منظور استفاده در پژوهش در قالب فیش‌هاي از قبل تهیه شده استفاده مي‌شود.
1-12. جامعه آماري، روش نمونهگيري و حجم نمونه
جامعه آماری پایان نامه شامل کلیه آثار تدوین شده مرتبط با احمد غزالی و خواجه حافظ مي‌باشد.
