فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 مقدمه

شهرنشینی روندی مثبت است و شهرها موتور توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هستند. لیکن در شهرهای کنونی کیفیت زندگی شهری از نظر آسایش، ایمنی و زیبایی با افت شدید رو به رو گردیده است. متاسفانه برنامه ریزی شهری معاصر نه تنها نتوانسته است بر این مشکلات فائق آید بلکه گاهی خود به تشدید آن ها کمک کرده است(کریمی،1385).

در دهه اخیر به ویژه با توجه به هزینه های بالای خدمات پزشکی ناشی از توسعه و تکامل تکنولوژی پزشکی و نیز مشکلاتی که از نظر تامین مالی این هزینه ها برای اغلب دولت ها فراهم بوده است، سیاست گذاران و دولتمردان پذیرفته اند که بهداشت و درمان یک مسئله اجتماعی صرف نبوده و باید جنبه های اقتصادی نیز مورد توجه و بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است که در کشور ایران بیش از 5 درصد تولید ناخالص داخلی و 5 تا 10 درصد هزینه های دولت به این بخش اختصاص یافته است(فرح آبادی و همکاران،1389).

اما بررسی ها نشان می دهد که بیش از نیمی از منابع ملی بهداشتی در کشورهای مختلف به هدر می روند و در کشورهای توسعه نیافته، منابع محدود به صورت ناکارآمد مصرف می شوند و اعتبارات عمومی صرف خدماتی می شود که تناسب و اثر بخشی لازم را ندارند لذا ارزیابی عملکرد واحد های ارائه دهنده خدمات سلامتی، امروزه به موضوع بسیار مهمی  تبدیل شده و استفاده از نتایج ارزیابی ها، به عنوان یک ابراز مدیریتی غیر قابل چشم پوشی، برای تمام مدیران در سطوح مختلف سیستم سلامت عمومیت یافته است(فرح آبادی و همکاران،1389).

بنابراین این پایان نامه برآن است که به مسئله جا نمایی مکان های بهینه جهت استقرار مراکز درمانی در شهر اردبیل پرداخته تا در صورت مهیا بودن شرایط مالی برای مسئولان در مکان های مناسب مراکز بیمارستانی احداث گردد تا شهروندان دسترسی راحت تری به مراکز درمانی بویژه بیمارستانی داشته باشند.

1-2 بیان مسئله

از آن جایی که ایجاد مراکز خدماتی جدید مستلزم صرف هزینه های زیادی می باشد، بنابراین تعیین بهترین مکان این مراکز به نحوی که تعداد بیشتری از شهروندان از خدمات آن بهره مند شوند، بسیار مهم است. عدم انتخاب محل بهینه برای ایجاد یک بیمارستان مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد که از سال های گذشته در شهرهای بزرگ کسب شده است و حاکی از آن است که مکان یک بیمارستان نزدیک فضای سبز و پارک ها و دور از مناطق تجاری و شلوغ انتخاب گردد، راههای دسترسی به آن مناسب باشد یا به عبارت دیگر در نزدیکی را ه های اصلی شهر قرار داشته باشد، به مراکز با تراکم جمعیتی بالا نزدیک باشد تا تعداد بیشتری از شهروندان از خدمات آن بهره مند شوند و در نهایت در فاصله مناسبی از مراکز بیمارستانی موجود باشد تا توزیع خدمات درمانی در دورن شهر مناسب باشد (فرح آبادی و همکاران، 1390).

دسترسی به خدمات درمانی را می توان از دو بعد فقدان کاربری و عدم قرارگیری مناسب آن مورد بررسی قرار داد، فقدان یک فعالیت نیاز به احداث یک کاربری در یک منطقه است اما عدم قرارگیری مناسب مقوله ای است که یک فعالیت مکان یابی مناسبی نداشته و منجر به اتلاف وقت، انرژی، هزینه رفت و آمد، کاهش دسترسی، اجبار به استفاده بیشتر از اتومبیل و… می گردد (خاکپور و همکاران، 1390).

سیستم اطلاعات جغرافیایی تکنیکی کمی در تصمیم گیری، تعیین روندها و مکان یابی است که در مطالعات مربوط به مکان و سطوح مختلف برنامه ریزی به کار گرفته می شوند، روی آوردن به سیستم اطلاعات جغرافیایی امروزه از جمله کا رآترین شیوه ها برای ارتقای سیاست گذاری و نیز بهبود برنامه ریزی و اجرای طرح های شهری به شمار می رود. بنابراین برخوداری از یک شبکه اطلاعات جغرافیایی پیشرفته و کامل، بهترین زمینه را برای برنامه ریزی های گوناگون فراهم می آورد و موجب افزایش بهره وری در اجرای طرح ها، حتی در بخش های مختلف خدمات شهری می شود (احمدی و همکاران، 1390).

شهر اردبیل به عنوان مرکز استان اردبیل و به واسطه عواملی از قبیل مهاجرت روستا-شهری رشد فزاینده طبیعی جمعیت و نظایر اینها، با افزایش بیش از حد جمعیت و در نتیجه رشد فیزیکی بی برنامه در برخی از مناطق شهری مواجه بوده است. در حالی که از نظر توزیع فضایی بهینه و مکان گزینی عادلانه برای کاربری های خدمات عمومی مخصوصا خدمات بهداشتی و درمانی که دسترسی سریع و به موقع و راحت به آن ها دارای اهمیت است، فضای متناسبی در نظر گرفته نشده است. معمولا استقرار بسیاری از عناصر شهری و عمدتا انتفاعی بیشتر تابع ساز و کار های اقتصادی رقابت آزاد است، اما عناصر شهری عمومی غیر انتفاعی را نمی توان یکسره به ساز و کارهای اقتصادی بازار واگذار کرد، بلکه لازم است برای جبران ناکارآمدی های باراز به تصمیم ها و سیاست های مبتنی بر منافع تمسک جست که وظیفه اصلی برنامه ریزان و واحدهای خدمات عمومی بهداشتی و درمانی از آن جمله اند(یکانی فرد،1380). بنابراین، می توان گفت که برنامه ریزان می کوشند توزیع مراکز خدماتی را در محیط های شهری بهینه سازند و این توزیع متناسب با توزیع جمعیت و با میزان تقاضا در نقاط مختلف شهر باشد.

1-3 اهداف تحقیق

1-    ارایه گزارشی از وضعیت و مشکلات وضع موجود شهر اردبیل در خصوص تعداد و نحوه توزیع مکان های مراکز بیمارستانی.
2-    ارایه الگوی علمی و مناسب در جهت مکان گزینی صحیح بیمارستان با استفاده از GIS.

1-4 اهمیت تحقیق

تخصیص بهینه و صحیح مکان یابی بیمارستان می تواند بسیاری از مسایل و مشکلات شهری را حل کند. به طوری که هر چقدر شهر بزرگتر باشد وضعیت تخصیص مکان یابی و توزیع آن پیچیده تر می گردد. با توجه به اینکه مطالعه موردی تحقیق حاضر، شهر اردبیل می باشد و توسعه شهر نیز روندی تصاعدی دارد بنابراین دقت در مکان یابی بیمارستان بسیار با اهمیت و ضروری است. از این رو توجه به فضاهای مورد نیازی که ضامن سلامت جسم و روح شهروندان است، در برنامه ریزی و ساختار شهر ضروری به نظر می رسد. در این زمینه نحوه توزیع، سازگاری و مطلوبیت، کمبودها و نارسایی هایی مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد.

1-5 سوالات تحقیق

با توجه به نقش و اهمیت مکان یابی بیمارستان پژوهش حاضر سعی بر آن دارد به سوالات ذیل پاسخ دهید.
1-    تا چه اندازه بیمارستان های احداث شده در شهر اردبیل جوابگوی نیازهای شهروندان است؟
2-    تا چه اندازه مکان های بیمارستان بهینه است؟

1-6 پیشینه تحقیق

در سال های اخیر در عرصه ی ساماندهی مکانی– فضایی کاربری های مربوط به خدمات درمانی مطالعات گسترده ای صورت گرفته است. از جمله ی این تحقیقات که در غنای پایه های نظری تحقیق حاضر، نقش موثر داشتند می توان به موارد زیر اشاره کرد :

عزیزی معتقد است که اگرچه ارائه خدمات بهداشتي و درماني در شهرها سابقه اي طولاني دارد، ليكن در زمينه مكان يابي مراكز خدمات درماني وبهداشتي پيشينة درازمدتي وجود ندارد و سابقه اين گونه مطالعات به دهه 1970 ميلادي بر ميگردد. درسال 1979دپارتمان بهداشت و تأمين اجتماعي انگلستان به توسعه استراتژيك مراكز خدمات بهداشتي و درماني توجه نشان داد و ازآن پس مطالعاتی در این زمینه آغاز گردید. طی سالهای 1982-1980 این مطالعات در اتریش دنبال شدند. ایده مکان یابی مراکزبیمارستانی را شخصی به نام”لسلی میهیو”در کالج بیرک برک لندن به انجام رساند.

محمدی(1382) برای مکان یابی مراکز خدمات درمانی در منطقه 5 تهران از GIS استفاده نموده و به این نتیجه رسیده است که مکان یابی مراکز خدمات درمانی در منطقه 5 تهران مناسب توزیع نشده است و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیای می توان مکان یابی بهینه انجام داد.

محمدی(1383) برای مکان یابی مراکز امداد رسانی در شرایط وقوع زلزله از GIS و روش ارزیابی چند معیاری AHP استفاده نموده به این نتیجه رسیده است که خصوصیات جمعیتی,مکانی و عملکردی فضای شهری در مکان یابی مراکز امداد رسانی مهم هستند،همچنین با به کار گیری روش های علمی چون GIS و ارزیابی چند معیاری مانند AHP توانسته است سایت های مختلف را مقایسه نموده و سایت مطلوب را با توجه به معیارهای مختلف بدست دهد.

عزیزی(1383) برای تحلیل توزیع فضایی و تحلیل شبکه مراکز بهداشتی و درمانی شهر مهاباداز GIS استفاده نموده و به این نتیحه رسیده است که استفاده از این سیستم با در نظر گرفتن شرایط و خصوصیات مختلف پدیده کالبدی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی شهر در مکان گزینی صحیح مراکز خدمات درمانی و بهداشتی نسبت به مدل ها و روش های دیگر مناسب بوده و جامعیت دارد. غ7

ابراهیم زاده و همکاران (1389)، مطالعه ای تحت عنوان برنامه ریزی و ساماندهی فضایی و مکانی خدمات بهداشتی و درمانی را با استفاده از GIS، در شهر زنجان انجام دادند. نتایج حاصل از این پژوهش مشخص ساخت که مکان فعلی اکثر مراکز درمانی (بیمارستان ها) در شهر زنجان با معیارهای علمی و ضرورت های این کاربری مطابقت ندارد.

طحاری مهرجویی و همکاران (1390) در مطالعه ای جهت شناسایی و الویت بندی عوامل مؤثر بر بهبود کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی از تکنیک های تصمیم گیری چند شاخصه در شهرستان یزد استفاده کردند. به این نتیجه دست یافتند که مدیران مراکز بهداشتی و درمانی، با استفاده از تکنیک های تصمیم گیری چند شاخصه قادر خواهند بود تا به الویت بندی و برنامه ریزی جهت تقویت واصلاح نابسامانی ها بپردازند.

اشقلی و همکاران (1391)، به ارزیابی الگو های مکان یابی بیمارستان در شهر تبریز پرداختند. در این مطالعه با توجه به 13 معیار سازگار و ناسازگار، از مدل های AHP و شاخص همپوشانی استفاده شده است. نتایج حاصل نتایج نشان دهنده این امر است که شمار بیمارستان و تخت های موجود در برخی مناطق کافی نیست.

حاتمی نژاد و همکاران (1391) در مطالعه ای به مکان یابی مراکز بهداشتی – درمانی، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در منطقه چهار شیراز پرداختند. دراین مطالعه زمین های منطقه چهار را به 4 گروه عالی، خوب، متوسط و ضعیف طبقه بندی کردند. نتیجه مطالعه نشان داد که زمین های مناسب جهت احداث بیمارستان در نزدیکی مناطق مسکونی، فضای سبز و راه های ارتباطی واقع شده اند.

زو و وو (2012) در مطالعه ای در پکن به مکان یابی بهینه جهت احداث بیمارستان پرداخته اند. در این مطالعه از روش AHP به عنوان یکی از روش¬های تحلیل چند معیاری و GIS استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان داد، استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در مکانیابی بیمارستان در محدوده مورد مطالعه بسیار کارآمد بوده است

1-7 روش تحقیق

دستیابی به اهداف تعیین شده در هر پژوهش نیازمند تدوین روش تحقیق مشخص است . روش تحقیق باید به گونه ای تنظیم گردد که ضمن تجزیه و تحلیل مسائل و ابعاد مختلف موضوع مورد نظر، از طریق فرضیات در نظر گرفته شده بتوانند به نتیجه مطلوبتری دست یابد

نوع این مطالعه توصیفی – تحلیلی است. همچنین به لحاظ هدف تحقیق این پژوهش را می توان جزو تحقیقات کاربردی محسوب داشت. در این تحقیق از روشهای مختلف کتابخانه ای، مشاهده ای استفاده شده است. تعریف معیارها و ارزش گذاری و استاندارد سازی معیارها و وزن دهی معیارها و استفاده از نرم افزارExpert choice در تعیین مکان یابی بهینه بیمارستان محورهای اصلی اجرای طرح را تشکیل می دهند.

1-8 روش تجزیه و تحلیل داده ها

ابتدا داده های مکانی از منطقه مورد نظر جمع آوری شده، سپس داده ها وارد پایگاه اطلاعاتی شده و به صورت لایه های اطلاعاتی مختلف ذخیره شده است، به منظور الگو سازی به هر کدام از لایه های اطلاعاتی براساس میزان اهمیتی که در مکان یابی بیمارستان دارند، وزن مناسبی اختصاص داده شده. پس از تجزیه و تحلیل با استفاده از مدل همپوشانی شاخص ها مکان مناسب برای ایجاد بیمارستان مشخص گردیده است.

1-9 تعریف واژه ها 

یک سیستم اطلاعات جغرافیایی از سخت افزارها و نرم افزارهای کامپیوتری تشکیل شده است و برای وارد کردن، ذخیره نمودن، بازیابی، تبدیل کردن، اندازه گیری، ترکیب، زیر مجموعه سازی و داده های مکانی که رقومی شده و دارای سیستم مختصات مشترک می یاشند، به کار می رود (معصومی،1388).

تعریف مکان یابی:منظور از مکان یابی مجموعه ای از اصول است که با توسل به آن امکان بهینه سازی فعالیت های خدماتی یا صنعتی (نقطه منطبق بر حداکثر سود با کمترین هزینه)تبیین می شود(یکانی فرد،1380 ).